İNFORMASİYA İQTİSADİYYATI:

MÜASİR GERCƏKLİKLƏR VƏ İNKİŞAF MEYLLƏRİ

Hacızadə Elşən Mahmud oğlu

i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

Az 1001, Bakı şəhəri, İstiqlaliyyət küçəsi 6

elshan@hajizadeh.co

Xülasə

Məruzənin həsr olunduğu problem: məruzə informasiya iqtisadiyyatının təşəkkülü, müasir vəziyyəti, inkişaf meylləri və onun dünya iqtisadiyyatının inkişafında xüsusi rolunu səciyyələndirən problem məsələlərin tədqiqinə həsr olunmuşdur.

Məruzənin məqsədi və əhəmiyyəti: məruzənin məqsədini informasiya iqtisadiyyatının dünya bazarının seqmental sistemini dəyəşdirərək qlobal xarakter alması və həmçinin çox mürəkkəb kompleksli hadisə kimi özünün inkişaf təsirləri ilə iqtisadi münasibətlərin yeni tipinin formalaşdırmasının elmi və nəzəri əsaslandırılmaları təşkil edir. Məruzənin əhəmiyyətliliyi üstün olaraq informasiya iqtisadiyyatı konsepsiyası istiqamətində genişlənən tədqiqatlarda elmi mənbə və informasiya-kommunikasiya texnologiyaları ilə bağlı biznes fəaliyyətində nəzəri mənbə kimi istifadə imkanlığı ilə əsaslandırılır.

Məruzənin predmeti və məhdudiyyətləri: məruzənin predmetini yeni təsir elmentləri ilə xarakterizə olunaraq informasiya iqtisadiyyatının formalaşması və inkişafı prosesindəki iqtisadi münasibətlər təşkil edir. Məruzənin məhdudiyyətləri informasiya iqtisadiyyatının geniş aprobasiyasının davam etməsi və tsiklik olaraq bitməməsi ilə əlaqələndirilir.

Tətbiq olunan metod və cavabı axtarılan suallar: təqdiqt prosesində retrospektiv, amilli və müqayisəli təhlil metodlarından istifadə olunmuşdur. Tədqiqatda cavabı axtarılan suallar qismində: informasiyanın iqtisadi məzmun və mahiyyətdə ümumiləşdirilmiş elmi şərhinin verilməsi, onun postindustrial cəmiyyətin əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri olmasının dəyərləndirilməsi, dünyanın ayrı-ayrı qabaqcıl ölkələrində informasiyya-kommunikasiya texnologiyalarının milli iqtisadiyyatların inkişafındakı rolu və əhəmiyyətinin göstərilməsi, informasiya iqtisadiyyatının təşəkkülü, müasir vəziyyəti, fərqləndirici cəhətlərinin müəyyən olunması, qlobal xarakter alaraq özünün inkişaf meylləri ilə iqtisadi münasibətlərin yeni tipinin formalaşdırması çıxış edirlər.

Nəticələr və təkliflər: İnformasiya iqtisadiyyatı bazarın iqtisadi sistemini təbəddülatlara uğradaraq yeni iqtisadi münasibətləri formalaşdırır. İnformasiya mübadiləsi və reallaşması informasiyanın özündən belə üstünlük qazanır, texnoloji determinizm konkretləşir, yerini informasiya və informasiya iqtisadiyyatı determinizminə verir. Bu reallıq isə onu əsaslandırır ki, yeni cəmiyyət paradiqmasının özəyini informasiya iqtisadiyyatı təşkil edir.

Açar sözlər: informasiya iqtisadiyyatı, insan kapitalı, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, informasiya cəmiyyəti.

İnformasiya iqtisadiyyati: müasir gercəkliklər və inkişaf meylləri

Hacızadə Elşən Mahmud oğlu

i.e.d., prof. Azərbaycan Dövlət İqtisad Universiteti

Az 1001, Bakı şəhəri, İstiqlaliyyət küçəsi 6

elshan@hajizadeh.co

Xülasə

Məqalədə informasiya iqtisadiyyatının təşəkkülü, müasir vəziyyəti və inkişaf meylləri, onun dünya iqtisadiyyatının inkişafında xüsusi rolu retrospektiv, amilli və müqayisəli təhlil metodlarından istifadə əsasında təhlil olunur və qiymətləndirilir. İnformasiyanın iqtisadi məzmun və mahiyyətdə ümumiləşdirilmiş elmi şərhi verilir. Onun postindustrial cəmiyyətin əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri olduğu dəyərləndirilir. Dünyanın ayrı-ayrı qabaqcıl ölkələrində informasiyya-kommunikasiya texnologiyalarının milli iqtisadiyyatların inkişafındakı rolu göstərilir. İnformasiya iqtisadiyyatının dünya bazarının seqmental sistemini dəyəşdirərək qlobal xarakter aldığı və həmçinin özünün inkişaf təsirləri ilə iqtisadi münasibətlərin yeni tipinin formalaşdırdığı əsaslandırılır.

1.Giriş

Müasir məqamda informasiya unikal bir istehsal amilinə çevrilmişdir. Onun unikallıliğı informasiyanın özünün intəhasızlığı və bitməsi, yayılması və nadirliyi kimi müxtəlif aspektlərlə şərtlidir. Nəzər yetirdikdə görərik ki, belə xarakterik xüsusiyyətlər öncəki istehsal amillərinə heç də adekvat deyildir. Bu da mühümdür ki, informasiya resursları hazırda istehsal sahələrinə, sənaye, nəqliyyat, rabitə, ticarət, maliyyə-kredit sisteminə inqilabi dəyişikliklər gətirən təsirlə nüfuz edirlər. Buradan informasiyanın cəmiyyətdə və iqtisadiyyatda, o cümlədən iqtisadi kateqoriya kimi də rolu və əhəmiyyətinin hərtərəfli öyrənilməsi aktual bir məsələyə çevrilir. Belə vəziyyət informasiya resurslarını iqtisadiyyatın artım və inkişaf nəzəriyyəsi və praktikası, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması, ümumi iqtisadi və informasiya təhlükəsizliyi və eyniliklə yeni yaranmış “informasiya iqtisadiyyatı” nöqteyi-nəzərdən tədqiqini obyekiv zərurətə çevirir.

2.İqtisadi informasiya və postindustrial cəmiyyətinin təkamülü

Müasir zamanda informasiya çox mühüm resurs kimi bəşər cəmiyyətinin əsas hərəkətverici qüvvələrindən biri hesab olunur. O, idrakımızdan asılı olmadan mövcuddur və bizim qavrayışda mütaliənin, siqnal formasında alınmanın, stimulların qarşılıqlı təsirinin nəticəsi kimi əksini tapır. Informasiya çoxtəsfirlik vəziyyətində istənilən material obyektdə mövcuddur və bir obyektdən digərinə qarşılıqlı hərəkət prosesi ilə ötürülür. Materilal dünyada, canlı təbiətdə, bəşər cəmiyyətində baş verən informatizasiya prosesləri demək olar ki, elmin bütün sferalarında nəzərə alınır və öyrənilir.

Ümumi elmi anlamda informasiya insanlar arasında, həmçinin insanlar və qurğular arasında məlumat, canlı və cansız təbiətlə siqnallar mübadiləsini əks etdirsə də, müasir iqtisadi ədəbiyyatlarda onun müxtəlif təriflərinə rast gəlinir. Tanınmış Amerika sosioloqu Manuel Kastels informasiyaya bəsit tərif verir: “İnformasiya təşkil edilən və ötürülən göstəricilərdir” [5, s. 39]. Kibernetikanın banisi N.Vinner isə qeyd edir ki, “İnformasiya nə materiyadır və nə də enerjidir, informasiya elə informasiyadır”. İnformatizasiyanın tərifini tanınmış rusiyalı filosof Arkadi Ursul da verir. Onun təbirincə “İnformatizasiya dedikdə, sivilizasiyanın intellektual səviyyəsinin köklü yüksəlməsi və bunun əsasında insanın bütün həyat fəaliyyətinin humanist yenidənqurulması məqsədilə informatika vasitələrinin köməyilə mühüm inkişaf resursu kimi informasiyaya tam malik olmağın yaradıcı prosesi başa düşülür” [3, 10].

İnformasiyanın müxtəlif növləri arasında iqtisadi informasiya mühüm yer tutur. Fəqrləndirici xüsusiyyəti kimi iqtisadi informasiyanı insan kollektivlərində, təşkilatlarda idarəetmə prosesləri ilə bağlılıq səciyyələndirir. İqtisadi informasiya istehsal, bölgü, mübadilə və material nemət və xidmətlərin istehlakı proseslərini müşayiət edir. Onun əhəmiyyətli hissəsi ictimai istehsalla bağlıdır ki, bu da istehsal informasiyası kimi qəbul edilir.

İnformatika üzrə mütəxəssislər dünyanın ən inkişaf etmiş ölkələri üçün ilk olaraq “informasiya cəmiyyəti” və “informasiya iqtisadiyyatı” terminlərini bir araya gətirmişlər. Bu anlayışlar isə öz növbəsində “innovasiyalı iqtisadiyyat”, “yeni iqtisadiyyat”, “açıq cəmiyyət”, “biliklər cəmiyyəti”, “biliklər iqtisadiyyatı” kimi terminlərin sinoniminə çevrilmişdir [5, 8, 11].

İnformasiya və onunla bağlı texnologiyalar ÜDM-in inkişaf sürətlərini müəyyən edir. Həmçinin, vətəndaş cəmiyyətinin yetkinlik dərəcəsini, inkişafını və təşəkkülünü müəyyən edir ki, bu da öz növbəsində, sosial sferanın iqtisadi artım və inkişafının sürət yüksəlişində əks olunur.

İqtisadi informasiyaya aşağıdakı tələblər xasdır:

¦ dəqiqlik;

¦ doğruluq;

¦ operativlik.

İnformasiyanın dəqiqliyi bütün istehlakçılar tərəfindən birmənalı qəbul olunmanı təmin edir. Doğruluq iqtisadi informasiyanın sistemin fəaliyyət effektivliyinin saxlanılmasına zəmin olur Operativlik isə zəruri hesablamlar və dəyişən şəraitdə qərarların qəbul olunmasında informasiyanın aktuallığını əks etdirir.

İqtisadi informasiyanın təhlili səmərəli idarəetmədə qərarların qəbul edilməsinin mühüm şərti olaraq çıxış edir. Tədqiqat predmetini idarəetmənin ümumi qanunları təşkil edən kibernetika nəzəriyyəsində informasiya xarici aləmdən alınaraq idarəetmədə adaptə olunan məlumatlar sistemi kimi anlaşılır.

Eyni zamanda risk amilinə rəğmən natamam informasiya şəraitində qərarların qəbul edilməsinin məxsusi nəticələri yaranır. Belə ki, gələcək heç də hər zaman bizim proqnozlarımıza uyğun inkişaf etmir. Qəbul edilmiş qərarlar çox vaxt səhv, qazanclar yetərsiz, məsrəflər isə gözlədiyimizdən artıq olur. Səhvlərin isə əvəzini ödəmək lazım gəlir. Qeyri-müəyyənlik effektiv bazara aparan yolda ciddi maneəyə çevrilir, xeyli qüvvə, vəsait, vaxt və enerji sərfinə gətirir, mal və resursların qeyri-optimal bölgüsünə səbəb olur. Buna görə də, iqtisadi informasiya sferasında onun doğru və dürüstlüyü, müfəssəlliyi xüsusi önəm daşayır.

Beləliklə, iqtisadi informasiya sosial-iqtisadi prosesləri əks etdirən və onların idarəedilməsinə, həmçinin istehsal və qeyri-istehsal sferasında insan kollektivlərinə xidmət göstərən məlumatlar məcmusunu ehtiva edir

İnformasiya resursu və ona daxil olan bilik və məlumatlar isə insan kapitalının tərkib hissəsi kimi onun təməlində dayanır. Bu səbədən də informasiya, o cümlədən də, iqtisadi informasiyanın insan kapitalı ilə birlikdə müasir cəmiyyətin və bütövlükdə dünya iqtisadiyyatının inkişafının əsas amillərinə çevrildiyi əsaslandırılır.

Tədqiqatlar göstərir ki, informasiya cəmiyyətinin yaranışı Amerika iqtisadçısı Fris Maxlup və yapon sosioloqu Umesao Tadaonun adları ilə bağlıdır. Bu anlayış ABŞ və Yaponiyada onlar tərəfindən eyni vaxtda elmi dövriyyəyə çıxarılmış və sonradan informasiya cəmiyyəti konsepsiyası yapon sosioloqu və futroloqu Yonedzi Masuda, Amerika iqtisadçısı Mark Porat, ingilis alimi Tom Stounyer və başqaları tərəfindən inkişaf etdirilmişdir [6, 7, 12].

İqtisadi sistemlərin bölgüsünü texnika və texnologiyaların inkişaf səviyyəsindən asılı olaraq ABŞ iqtisadçısıları Con Qelbreyt, Saymon Kuznets, fransız iqtisadçısı və sosioloqu Raymon Aron və başqaları kimi tanınmış iqtisadçılar da həyata keçirmişlər. ABŞ sosioloqları Daniyel Bel və Uolt Rostou iqtisadi sistemlərin təsnifatına xüsusi nəzəri dəyərlər gətirərək, onları industrialaqədər, industrial və postindustrial cəmiyyətlər kimi ayırmışlar [1, 4, 12].

Ilkin iqtisadi sistem olaraq industrialaqədər cəmiyyət mərhələsini həmçinin, ənənəvi və ya aqrar adlandırmaq da qəbul edilmişdir. Bu sistemdə təsərrüfat fəaliyyətinin hasilat növləri - əkinçilik, balıqçılıq, faydalı qazıntıların çıxarılması üstünlük təşkil edir və burada əsas istehsalçı insan deyil, təbiətin özü götürülür. Ona görə də, ənənəvi və ya aqrar cəmiyyətdə əhalinin əksər hissəsinin məşğulluğu kənd təsərrüfatı sferası ilə bağlıdır və bundan irəli gələrək də onun başlıca vəzifəsi sadəcə əhalini qidalandırmaq üçün yeyinti məhsullarının istehsalı olmuşdur. Qeyd edilməlidir ki, industrialaqədər cəmiyyət üç mərhələli təsnifatı verilən iqtisadi sistemlərin ən davamlısıdır və onun tarixinin minlərlə il yaşı vardır. Bununla belə, yaşadığımız dövrdə Afrika, Latın Amerikası və Cənub-Şərqi Asiya ölkələrinin əksəriyyəti hələ də bu inkişaf mərhələsində qalmaqdadır.

Təsnifatı verilən iqtisadi sistemlərin ikinci mərhələsini təşkil edən “İndustrial cəmiyyət” termini ilk dəfə fransız filosofu Sen-Simonun əsərlərində səslənmişdir. İndustrial cəmiyyətdə zəruri malları istehsal etmək üçün bütün qüvvələr sənaye istehsalına yönəldilmişdir. Bu cəmiyyətin formalaşması iri maşın istehsalı, urbanizasiya, bazar iqtisadiyyatının bərqərar olması, sahibkarların  və muzdlu işçilər sosial qruplarının meydana gəlməsi ilə sıx əlaqədar olmuşdır [12].

Mövcud nəzəriyyəyə əsasən XX əsrin sonunda industrial cəmiyyəti postindustrial cəmiyyət əvəzləyir. Postindustrial cəmiyyət konsepsiyasının banisi D.Bell hesab edilir. Onun 1973-cü ildə nəşr edilmiş “Gələcək postindustrial cəmiyyət” kitabında postindustrial cəmiyyət konsepsiyasının geniş şərhi verilmiş ictimai istehsalın sektorları arasında münasibətlərin dəyişməsində əsas meyilləri, xidmətlər iqtisadiyyatının yaranması, məhsuldar qüvvələrin sərbəst elementi kimi elmi biliyin formalaşması ətraflı təhlil olunmuşdur [1, s 121]. Lakin “postindustrial cəmiyyət” termininin özü iyirminci yüzilliyin ortalarında Amerika kapitalizminin 1929-1933-cü illərdə Böyük Böhrana qədər mövcud olmuş industrial kapitalizmdən çox fərqləndiyi aydınlaşdıqda meydana gəlmişdir.

Postindustrial cəmiyyətinin dəyərli keyfiyyətləri işçinin təhsilinin səviyyəsi, peşəkarlığı, tədrisi mənimsəməsi qabiliyyəti və kreativliyi ilə ölçülür. Müasir zamanda xidmət sahəsinin payı ÜDM-in yarıdan çox təşkil edən postindustrial ölkələr hesab olunurlar. Bu meyar altına aşağıdakı ölklər və ölkələr qrupu düşür [12]:

q ABŞ (80%);

q Avropa İttifaqı ölkələri (70%-dən çox);

q  Yaponiya (75%);

q Kanada (70%).

Postindustrial cəmiyyətdə milli informasiya resursları sərvətin çox böyük potensialı hesab olunur. Burada postindustrial iqtisadiyyat sənaye məşğulluq göstəricilərinə və milli məhsulda payına görə xidmət sferasından geridə qalır. Xidmət sferasında isə informasiya emalı üstünlük təşkil edir.

ABŞ futroloqu, iqtisadçı və sosioloqu Elvin Toffler XX əsrin 80-ci illərində nəşr etdirdiyi “Üçüncü dalğa” kitabında insan cəmiyyətinin inkişaf tarixini üç dalğanın ardıcıl meydana gəlməsi və qarşılıqlı əlaqəsi kontekstində nəzərdən keçirir [9]:

Birinci dalğa (kənd təsərrüfatı sivilizasiyası) - 10 min il əvvəl meydana gəlmiş və hazırda öz enerjisini itirən;

İkinci dalğa (industrial sivilizasiya) - 300 illik aktiv dövrünü başa vuran;

Üçüncü dalğa (informasiya cəmiyyəti) - XX əsrin 50-ci illərində meydana gəlmiş və hələ indi güclənməyə başlayan.

E.Toffler yeni sivilizasiyanın - üçüncü dalğanın təşəkkülünü və yaranmasını iqtisadiyyatın informasiya sektorunun kənd təsərrüfatı, sənaye və xidmətlər sahəsi kimi ənənəvi sektorlarından üstünlüyü ilə əlaqələndirir. Yeni cəmiyyətdə informasiya daha yüksək dəyərə malikdir və işləyən insanların yarıdan çoxu informasiya xidməti göstərməklə məşğuldur. Onun başlıca xüsusiyyətləri industrial cəmiyyət üçün ənənəvi olan eynitipli malların kütləvi mədəniyyəti, kütləvi istehsalı, cəmiyyətin və mədəniyyətin iyerarxik təşkilindən imtina, informasiya mübadiləsinin artırılması, istehsalla istehlakın yaxınlaşmasıdır. Beləliklə, E.Toffler belə nəticəyə gəlir ki, informasiya cəmiyyəti, inkişafında bilik amili və bilik sahəsi həlledici rol oynayan cəmiyyətdir.

İnformasiya cəmiyyəti haqqında Y.Masuda öz konsepsiyasında onun fərqli əlamətləri kimi aşağıdakıları ayırır [6]:

v  yeni cəmiyyətin əsası - insana zehni işində kömək etməyə qabil olan kompüter texnologiyaları;

v  koqnitiv informasiyanın, texnologiyaların və biliklərin kütləvi istehsalı;

v  iqtisadiyyatın qabaqcıl sahəsi - intellektual istehsal;

v  yeni cəmiyyətin başlıca məqsədi - vaxtın dəyərliliyinin realizasiyası.

İqtisadi sistemlərin formaları və transformasiyası sahəsində fransız filosofu və sosioloqu Alen Turenin konsepsiyası da fərqli xususiyyətlərə malikdir. A.Turen insan fəaiyyətinin bir cəmiyyət tipindən digərinə keçidini “sosietal tip” kateqoriyası ilə bağlayır və burada dəyişkənliklər motivasiyası ticarətdən - istehsala, istehsaldan – kommunikasiyalara, bir mədəniyyət tipindən digərinə və s. sosioloji transformasiyalar çevrəsində izlənilir.

Tanınmış ABŞ sosioloqu, siyasətçisi və görkəmli dövlət xadimi Zbiqnev Bzejinski özünün 1970-ci ildə nəşr etdirdiyi “İki əsr arasında. Texnotron eraya girişdə Amerikanın rolu” adlı kitabında bəşəriyyətin sosial inqilablarla deyil, Elmi-Texniki Tərəqqi ilə yeni inkişaf mərhələsinə qədəm qoyması konstatasiya olunur. Z.Bzejinskinin texnotron nəzəriyyəsinə görə bu keyfiyyət şıçrayışı təkamüllə alt hədd aqrardan sənaye vasitəsi ilə “texnotron era”ya daxil olur. Həlledici rol burada avtomatlara, kompüter və kibernetik sistemlərə buraxılır. Başlıca funksiyanı isə elm ifa edir. Bununla belə, Z.Bzejinski qeyd edir ki, dünyada inkişaf etmiş və etməmiş ölkələr arasında başlıca ziddiyyətlər qalacaqdır [2].

Göründüyü kimi həm A.Turenin və həm də Z.Bzejinskinin cəmiyyət konsepsiyalarında əsas hərəkətverici qüvvə olaraq informasiya kommunikasiya texnologiyaları irəli çəkilir.

Bu gün postindustrial cəmiyyət paradiqması hərtərəfli olaraq informasiya cəmiyyəti kimi xarakterizə olunur. Belə təyinat yüxarıdakılara istinadən həm də onunla əsaslandırılır ki, bəşər cəmiyyətinin indiki inkişaf mərhələsində informasiya sosial tərəqqinin başlıca amilinə çevrilir və o, cəmiyyətin mövcudluğunu və inkişaf xarakterini bütün parametrlərdə təyin edir. İnformasiya mübadiləsi və reallaşması informasiyanın özündən belə üstünlük qazanır.

3.İnformasiya iqtisadiyyatının özəllikləri və fərqləndirici cəhətləri

Müasir iqtisadiyyat çoxsektorludur. Buraya ayrı-ayrılıqda ənənəvi industrial iqtisadiyyat, ənənəvi postindustrial iqtisadiyyat, innovasiya iqtisadiyyatı, informasiya iqtisadiyyatı, vençur biznesi və digər klaster və sektorlar daxildir. İqtisadiyyatın və dövlətin bütün sektorlarının sistemli fəaliyyətini təmin edən fundament isə bütövlükdə informasiya sektorudur.

İqtisadiyyatda informasiya aspektlər çoxluğunda təzahür edir və bu cür təzahür üsullarından bəzilərini aşağıdakılar qismində ayırmaq olur [8, 12]:

v  informasiya istehsalı - istehsal sahəsidir, başqa cür iqtisadi fəaliyyət növüdür;

v  informasiya istehsal amilidir - istənilən iqtisadi sistemin fundamental resurslarından biridir;

v  informasiya alqı-satqı obyektidir, yəni o özü əmtəə olaraq çıxış edir;

v  informasiyanın müəyyən hissəsi cəmiyyətin bütün üzvləri tərəfindən istehlak olunan ictimai rifahdır;

v  informasiya - iqtisadi sistemin qiymət və faydalılıqla yanaşı, optimal və tarazlıq hallarının müəyyənləşdirilməsinə təsir edən bazar mexanizmi elementidir;

v  müasir şəraitdə informasiya rəqabət mübarizəsində daha mühüm amillərdən birinə çevrilir;

v  informasiya işgüzar və hakimiyyət dairələri tərəfindən qərarlar qəbul olunması və ictimai rəy formalaşdırarkən istifadə edilən ehtiyata çevrilir.

Beləliklə, informasiya cəmiyyətinin iqtisadiyyatı yaranması əmək, kapital, torpaqla yanaşı həmçinin dördüncü, daim yenilənən nəzəri biliklər və müxtəlif növ məlumatlar, o cümlədən insanların praktiki vərdişlərində ehtiva olunan relevant informasiyadan istifadə etməyə başlayır. İnformasiya istehsal amili olaraq müasir fəaliyyət şəraitində son dərəcə zəruridir. O, qəbul olunan qərarların operativliyini təmin edir, sahibkarlıq qabiliyyətinin inkişafına və istehsal prosesinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə kömək edir. İnformasiyanın mövcudluğu qeyri-müəyyənlik kimi xarici amilin təsirini azaldır.

Bu gün “informasiya iqtisadiyyatı” termininin müxtəlif interpretasiyaları mövcuddur, bu da təbii ki, onun məqsəd və vəzifələrinin müəyyən edilməsinə təsir edir. Qərbdə informasiya iqtisadiyyatını iqtisadiyyatın informasiya ilə işə aid olan hissəsi və həmçinin kompüter sənayesi kimi nəzərdən keçirməsi kimi meyilləri vardır.

Informasiya iqtisadiyyatı postindustrial cəmiyyətdə insan fəaliyyətinin ictimai istehsal, ictimai rihafların bölgüsü və istehlakı proseslərində elektron texnologiyaların geniş tətbiqini nəzərdə tutan təsərrüfat fəaliyyətini tədqiq edən elm sahəsi olaraq da çıxış edir.

İnformasiya iqtisadiyyatı çox xarakterli və çox xüsusiyyətliliyi ilə fərqlənir. Onun əsas xüsusiyyətini isə təsərrüfat qarşılıqlı əlaqələrinin kütləviliyi və qloballığı xarakterinə yönümlülüyü və həmçinin yaradılmış rifahların dünya miqyasında istehlakçılar arasında bölgüsü səciyyələndirir.

Təsərrüfatçılığın ənənəvi metodlarından istifadədə menecmenti və biznesin aparılmasının bazar modelini özündə birləşdirən ümumi qəbul edilmiş iqtisadiyyatdan fərqli olaraq, informasiya iqtisadiyyatı menecmentə, innovasiyalı sahibkarlığa, informasiya injinirinqinə və iqtisadi proseslərin avtostrukturlaşdırmasına əsaslanır.

İnformasiya iqtisadiyyatının başlıca vəzifələri həm makro və həm də mikro səviyyədə təyinat alır [8]:

Makrosəviyyədə informasiya iqtisadiyyatının başlıca vəzifələri baş verən qlobal proseslər çərçivəsində təsərrüfat inkişafının istiqamətinin seçilməsinə əsaslanır ki, bu da cəmiyyətin təsərrüfat enerjisinin yeni xarici resurslara və strukturunun keyfiyyət transformasiyalarına doğru hərəkəti qabiliyyəti ilə müəyyən olunur. Daha geniş diapazonda bu tərkib hissələri texnosfera, antropsfera və sosiosferanın təkamüllü qarşılıqlı əlaqəsi nəticəsində neosferin inkişafı kimi görünür.

Mikrosəviyyədə isə informasiya iqtisadiyyatının başlıca vəzifələri sahibkarlıq subyektləri tərəfindən xarici mühitin təsərrüfat enerjisini almaq və onun iş və iş yerləri şəklində transformasiyasına yönəldilmiş təsərrüfatçılıq alqoritmlərinin yaradılması kimi təyin edilir.

İnformasiya iqtisadiyyatı məxsusi inkişaf mərhələlərinə malikdir ki, bunlar da aşağıdakıları birləşdirir [5, 8].

q İnformasiya texnologiyalarının istehsala daxil olması.

q İnformasiya texnologiyalarının kütləvi tətbiqi və standartlaşdırılmış sistemlərin üstünlüyü.

q İnformasiya istehsalı və informasiya texnologiyaları sahəsində məhsuldarlığın digər sahələrdən artıq yüksəldilməsi.

q Üstünlüyü ələ almış informasiya və biliklər istehsalına keçid.

Bütün bunlar onu göstərir ki, informasiya və informasiya texnologiyaları standartlaşma keçərək istehsala daxil olmuş və buradakı məhsuldarlıq iqtisadiyyatın digər sektorlarında da davamlı inkişafı təmin etmişlər.

Hazırda informasiya iqtisadiyyatının mühüm elementi informasiya amili texnologiyalar qismində dünya bazarında yerini möhkəmləndirir. Tədqiqatlar göstərir ki, informasiya texnologiyaları bazarlarında iki ölkələr qrupu səmərəli işləyir [12]:

1.İnkişaf etmiş fundamental elmi potensialı olan qabaqcıl ölkələr (ABŞ, Böyük Britaniya, AFR, Yaponiya və bəzi başqaları);

2.Birinci qrup ölkələrin innovasiya və texnologiyalarından istifadə edən ölkələr (Tayvan, Çin, Cənubi Koreya və başqaları).

Bu iki qrup hələlik bir-birini effektiv tamamlayır və dünya informasiya texnologiyaları bazarının əsas hissəsinə malikdirlər. Lakin yeni inkişaf mərhələsində üçüncü ölkələr qrupu da meydana gəlmişlər. Bu sıraya özlərinin rəqabətqabiliyyətli yüksək texnologiyaları ilə dünya bazarlarına çıxa bilən Finlandiya, Norveç və İsrail daxil edilir. Bu imkanı onlar təlim, elm və təhsil sahəsindəki nailiyyətləri və informasiya texnologiyaları sistemlərinin fövqəladə effektiv modernləşməsi ilə təmin etmişdir [16, 17].

Aparılan təhlilin nəticəsi olaraq belə bir qənaət hasil edilir ki, informasiya cəmiyyətinin üstünlüyü ələ aldığı hazırkı məqamda informasiya iqtisadiyyatı sürətli atrım templəri ilə irəliləyir, dünya bazarının seqmental sistemini təbəddülatlara uğradaraq qlobal xarakter alır. Bu əsnada bəşər sivilizasiyasının müasir inkişaf mərhələsində iqtisadi münasibətlərin yeni tipi formalaşır. Yeni iqtasidiyyat tipini ənənəvi iqtisadiyyatdan fərqləndirən mühüm özəllik isə onun məhsulun maya dəyərindəki, ayrıca informasiya adlı xərc komponenti ilə təmisil olunmasındadır.

4.Nəticə

İnformasiya resurslarının sürətli artımı iqtisadiyyatın bütün sektorlarına inqilabi dəyişikliklər gətirən təsirləri ilə yeni cəmiyyət paradiqması yaratmış, sivilizasiyanın hazırkı mərhələsində informasiyanın iqtisadi kateqoriya kimi rolu və əhəmiyyəti əsaslı dərəcədə yüksəlmişdir.

Aparılan tədqiqatlar göstərir ki, informasiya iqtisadiyyatı müasir məqamda daha biçimli məcraya daxil olaraq qlobal xarakter alır, iqtisadiyyat, siyasət, mədəniyyət sahəsində köklü sosial transformasiyalara, insanların şüurunda dəyişikliklərə, yeni postindustrial cəmiyyət tipinin - informasiya cəmiyyətinin təşəkkülü və təkamülünə zəmin olur.

İnformasiya iqtisadiyyatı bazarın iqtisadi sistemini təbəddülatlara uğradaraq yeni iqtisadi münasibətləri formalaşdırır. İnformasiya mübadiləsi və reallaşması informasiyanın özündən belə üstünlük qazanır, texnoloji determinizm konkretləşir, yerini informasiya və informasiya iqtisadiyyatı determinizminə verir. Bu reallıq isə onu əsaslandırır ki, yeni cəmiyyət paradiqmasının özəyini informasiya iqtisadiyyatı təşkil edir.

Ədəbiyyat siyahısı

1.Белл Д. (2004), Грядущее постиндустриальное общество. Образец социального прогнозирования. М.: Академия, 578 с.

2.Бжезинский З. (2004), Выбор: Мировое господство или глобальное лидерство. М.: Международные отношения, 288 с.

3.Винер Роберт. (1983), «Кибернетика». М.: Наука, 344 с.

4.Гэлбрейт Дж. (2004), Новое индустриальное общество. М.: ACT, 602 с.

5.Костельс Мануель. (2000), Информационная эпоха. Экономика, общество и культура, М.: ГУ ВШЭ, 608 с.

6.Масуда Е. (2003), Информационное общество как постиндустриальное общество. М.: ЭКСМО-Пресс, 448 с.

7.Махлуп Ф. (1966), Производство и распространение знаний в США. М.: Прогресс, 462 с.

8.Смирнова А.Е. (2008), Теория информационных систем. М.: ПРИОР, 411 c.

9.Тоффлер Э. (2004) Третья волна. М.: ACT, 784 с.

10.Урсул А.Д. (1971), Информация, Методологические аспекты. M.: Наука, 293 c.

11.Уэбстер Ф. (2004), Теории информационного общества. М.: Аспект Пресс, 400 c.

12.www.postindustrial.net - Postundustrial cəmiyyət üzrə tədqiqatlar mərkəzinin saytı.

 184.İnformasiya iqtisadiyyati: müasir gercəkliklər və inkişaf meylləri. Türk Dünyası Araşdırmaları Vakfı 11 uluslararası Türk dünyası sosial bilimlər kongresi. 10-16 haziran 2013 / Celelabat - Qırğızıstan. İstanbul - 2013. 0,8 ç.v.