ADİU «Sosial-iqtisadi elmi- tədqiqat» laboratoriyası

Aparıcı elmi işçi, i.e.n E.M.Hacızadə

NEFTQAZÇIXARMADA RENTA MÜNASİBƏTLƏRİNİN

TƏNZİMLƏNMƏSİ ASPEKTLƏRİ

Təbiətin töhfələrindən biri kimi neftin geoloji nağdlılığının əslində o qədər də insanların xarakterinə, fəaliyyətinə münasibəti yoxdur. Lakin bununla belə, onun üzərində yaşayanlar ümumi və fərdi sahiblik nöqteyi-nəzərindən dəyişən əhəmiyyətli irsi üstünlüyə malikdirlər. Bu irsilik renta doğurur. İqtisadi kateqoriya kimi yaranışının feodal cəmiyyətində təşəkkül tapdığı qəbul edilən rentanın sosial iqtisadi təbiətini kəndlinin izafi məhsulveriminin torpaq mülkiyyətçisinin mənimsəməsi forması təşkil edir. İqtisadi məzmun daşımaqla təbii ehtiyatlarla bağlı əldə edilən gəlirdə ifadə olunan renta iqtisadçı təfəkküründə məhdud ehtiyatlar kontekstində torpaqdan və digər təbii resurslardan istifadə haqqının qiymətini xarakterizə edir. Məhz torpağın, təbii resursların unikal təklifliliyi şərti, onların təsbit olunmuş miqdarı renta tədiyyələrini əmək haqqı, mənfəət və faizlərdən ayıran xüsusiyyətdir. Torpaq təbiətin ödənişsiz sərvəti kimi istehsal xərcləri ilə ilk baxışda heç bir funksional əlaqəsi olmasa da, onun münbitliyinin doğurduğu renta ödənişləri fərdi istehsalçı üçün xərclər yaradar. İctimaiyyət üçün konkret olaraq xərc hesab edilməyən renta məhsul artıqlığı təsəvvürünü canlandırsa da, istifadənin alternativ variantları müqabilində o, məhz ödənişlərin xərcləri kimi çıxış edir. Renta mükafat olmaqla xərclərin dəyəri ilə bazar qiymətləri arasında fərq kimi, böyük səylərin, ustalığın nəticəsi deyil, sadəcə səxavətli irsiyyətdən qaynaq alır.

*     *     *

Zəmanəsinin müvəffəq birja makleri kimi, «Vaterleo qələbəsindən» varlanaraq şöhrətlənmiş yəhudi əsilli, məşhur ingilis  iqtisadçısı David Rikardo müasiri və həmvətəni İeremiya Bentam kimi, təzahürlərin yalnız gərəklilik, faydalılıq mahiyyətinə bağlılığını əks etdirən utilitarizm prinsiplərini rəhbər tutaraq 1817-cı ildə «Siyasi iqtisadın və vergiqoymanın başlanğıcı» əsəri ilə münbitlilik mahiyyətinə əsaslanan nisbi üstünlüklər nəzəriyyəsini yaratmaqla iqtisad elmində yeni mərhələnin təməlini qoymuşdur. Əlbəttə, ötən iki yüz il ərzində çoxlu təftişlərə məruz qalan tədqiqatın prinsipləri şübhəsiz ki, müəyyən qüsur və nöqsanlardan da azad olmamışdır. Burjua iqtisadçısı kimi, onun təlimi daha çox tənqid aspektində marksizm-leninizm klassiklərinin nəzərinə tuş gəlmişdir. Lakin bununla belə, kommuna strateqləri K.Marks, V.İ.Lenin rentaya tarixi aspektdən yanaşaraq burada mənbə, yaranış, inkişaf, tərkolma kimi kateqoriyaları təhlil edərək cıddi nəzərə almışlar. Daha dəqiq interpretasiyada onlar rentanı torpağın istismarını reallaşdıran ictimai münasibətlərin nəticəsi hesab etmişlər. Renta münasibətlərini geniş aspektdə təhlil edənlərdən biri də ilkin marjinalizm nümayəndəsi, amerikan iqtisadçısı Ç.B.Klark olmuşdur. Rentanı qiymətdən fərqləndirərək istehsal agentləri üçün ayrılmış məhsulun bir hissəsi kimi dəyərləndirən alimin təbirincə «Renta qiymət deyil - bu məsələ üzrə klassik nəticə belədir: o hətta indi də hakim olan bir baxışı ifadə edir. Lakin bu ifadə də aydın deyil. Görünür, bu ondan irəli gəlir ki, dəyərlərin bərabərləşməsində o əhəmiyyət daşımır…»1 Renta ilə bağlı tədqiqatlar həm klassik prizmada və həm də müasir kontekstdə  müxtəlif yanaşma və münasibətin predmeti olaraq çoxsaylı təhlil və araşdırmaların müşayiəti ilə inkişaf tapmışdır. Göründüyü kimi,  bununla belə alqış və tənqidlərə məruz qalan, sağdan və soldan zərbələr alan D.Rikardonun tədqiqatları iqtisad elminin inkişafında əhəmiyyətli rol oynamış, müasir mərhələdə də iqtisadi münasibətlərdə öncül və təkanvericı statusunu qoruyub saxlamışdır. Normal mənfəətdən yüksəkdə dayanan renta anlayışı ilə bağlı alimin  işlədiyi konsepsiya əzəli olaraq taxıl istehsalına əsaslansa da, çox sonralar digər sahələrdə, o cümlədən neft sənayesində də fəal tətbiqini tapmışdır.

Renta orada təzahür edir ki, torpaq əsas kapital mövqeyində dayanır. Torpaq, yerin təki və digər bu kimi resurslar üzərində inhisar zamanı bazar qiymətlərinin istehsal xərclərindən artıq hissəsi müqabilində fərq mütləq torpaq rentasını şərtləndirir. Münbitlik, məhsuldarlıq şəraiti ortaya çıxdıqda differinsial renta hərəkətə gəlir. Müəyyən mahiyyətdə renta həmişə torpaq rentası kimi mövcud olur. Bu mənada torpağın qiyməti kapitallaşmış rentaya müvafiq və bərabər nəzərdə tutulur. İqtisadiyyatda daha çox ictimai və təbii şərtlərdən asılı olan torpaq, hasiledicı sənayedə isə təsbit olunan dağ rentası geniş istifadə olunur. Absolyut - mütləq torpaq rentası torpağın, yerin təkinin və digər resurslar üzərində mülkiyyətdən irəli gəlir və o, bazardakı qiymət ilə istehsal xərclərinin fərqindən ibarətdir. Differensial renta isə keyfiyyət - münbitlik ərazi mövqeyi baxımından pis və yaxşı təbii ehtiyatların istifadəsi zamanı yaranır və harada torpaq əsas kapital kimi çıxış edirsə, orada da renta təşəkkül tapır. Differensial gəlirin təbii bazası hər zaman torpaq və yerin təki ilə bağlı olmuşdur. Torpaq təsərrüfat obyekti kimi digər istehsal vasitələrindən əhəmiyyətli dərəcədə fərqlənir. Bu istehsal vasitəsinin məxsusi fərqliliyi - faydalı qazıntılar təbiətin nemətidir və onların yaranışında insan heç bir əmək məsrəf etmir, yerin təki təkrar istehsal dövriyyəsindən kənardır, müvafiq sərvətlər keyfiyyətcə qeyri-bərabər, kəmiyyətcə məhduddur kimi interpretasiyada şərhini tapır.

Bir çox istedadlı insanlar xüsusi bacarığa malik olmaqla müasir iqtisadiyyatda yüksək qiymətləndirilir. İncəsənət, idman və digər unikal sənət adamları xüsusiləşdiyi ixtisasdan kənarda daim qazandıqlarının çox az hissəsi müqabilində pul əldə edə bilərlər. Belə fərqlilik torpaqda olduğu kimi, burada da xalis rentanı verir. Durmadan varlanmaq istəyində bulunan, yüksək iqtisadi biliyə malik adamlar - hamoekonomikuslar renta dəyərləndirilməsi baxımından fərqlənirlər. Əlverişli təsərrüfat və səmərə verən irsi mülkiyyət sahibləri öz sərvətlərindən renta yönümündə istifadə edərək - rantye adlanan təbəqə qismində çıxış edirlər. Hər bir istedadlı adam, mütəxəssis biliyi rentadır. Məşhur neft maqnatı Con Rokfellerin "insanlarla işləmək bacarığı qənd və qəhvə kimi əmtəə qiymətlidir. Belə bacarığa mən daha çox pul verməyə hazıram2 fikri də bu məntiqdən irəli gəlir.